«Ինչքա՜ն մոտ էինք մեծ աղետին, կարելի է ասել՝ հրաշքով փրկվեցինք»

Օրեր առաջ Մեծամորի ատոմակայանի շուրջ ԱԺ-ում հերթական բանավեճը ծագեց, որն այս անգամ ԱԷԿ-ի վերագործարկմանն էր առնչվում: Բանավեճի կողմերից մեկը «Իրատեսի» թիվ 23-ում նշել էր. «Պարզ է, չէ՞, որ ՀՀՇ-ն չէր կարող ատոմակայանի փակման մասին որոշում կայացնել, դա կենտկոմն էր անում: Հարցն այն է, թե ում ճնշման արդյունքում դա եղավ: Բա փակել էիր, պիտի բացեիր, բա ի՞նչ պիտի անեիր»:
Ամենայն անկեղծությամբ նշեմ, որ Հայոց համազգային շարժման համակիր եղել եմ, համանուն կուսակցության անդամություն մտքովս էլ չի անցել, այնպես որ, սույն նյութը ինքնապաշտպանության փորձ չհամարեք: Պարզապես քաղաքացիական բարեխղճությունն է պահանջում իրերն իրենց անուններով կոչել, ասված խոսքն էլ փաստարկել:
Հայկական ատոմակայանի նախագիծը մշակվել է 1969 թվականին, առաջին էներգաբլոկը շահագործվել է 1976-ին, երկրորդը՝ 1980-ին՝ 407,5-ական մեգավատտ հզորությամբ: 1982-ին ԽՍՀՄ-ում հաստատվել են ատոմակայանների անվտանգության նորմերի ու կանոնների կիրառման նոր պայմաններ, և պարզվել է, որ Մեծամորի ԱԷԿ-ն ունի բազմաթիվ շեղումներ, ընդ որում՝ շատ լուրջ և գործնականում անուղղելի: Ընդգծված նախադասությունը տառետառ արտագրել ենք այդ տարիներին ՀԽՍՀ մինիստրների խորհրդի նախագահ Ֆադեյ Սարգսյանի «Կյանքի դասեր» հուշագրությունների գրքի «Էներգետիկայի հիմնախնդիրները» բաժնից:
Հուշագրությունից պարզվում է, որ այս պայմաններում իրականացվում էին նույնքան հզորությամբ ատոմակայանի 2-րդ հերթի շինարարության նախագծումն ու անհրաժեշտ միջոցների ստացումը: Եվ հանկարծ… ԽՍՀՄ մինիստրների խորհրդի նախագահ Ա. Կոսիգինի հետ մտերմիկ մի զրույցի ընթացքում վերջինս, դիմելով Կ. Դեմիրճյանին ու Ֆ. Սարգսյանին, ուղղակի հարցնում է. «Իսկ պե՞տք է արդյոք Հայաստանին, հաշվի առնելով նրա աշխարհագրական առանձնահատկությունները, կառուցել ատոմակայանի 2-րդ հերթը նախատեսված տեղում, հին նախագծով»:
Եվ սկսվում է կասկածների շրջանը, որն առավել է ահագնանում 1982 թվականին Մեծամորի ԱԷԿ-ում տեղի ունեցած կաբելների հրդեհի բռնկման դեպքից հետո: Ֆադեյ Սարգսյանը փաստում է. «Մենք ինչքա՜ն մոտ էինք մեծ աղետին, կարելի է ասել՝ հրաշքով փրկվեցինք»:
Ակամա ցանկանում ես նշել, որ 88-ի լիդերները գիտեին այս մասին, ընդունում էին վտանգի աստիճանը, ինչը, չգիտես ինչու, չիմացության են տալիս 2000-ականների շատ գործիչներ: Եվ հարցը՝ արդյո՞ք արդարացված կլիներ մեր պատմության անցումային այդ շրջանում գոյատևել նման «մոնստրի» հարևանությամբ, հնչում է ինքնաբերաբար: Հիշենք թեկուզ ատոմակայանից ոչ շատ հեռու տեղի ունեցած ինքնաթիռի աղետը:
Մեծամորի ԱԷԿ-ը փակելու ծանր գործն իրենց վրա են վերցրել ՀԽՍՍՀ այդ տարիների ղեկավարները, ինչի համար տասնամյակներ անց նրանց արածը հարկ է ըստ արժանվույն գնահատել: Անշուշտ, հեշտ չէր ծերակույտ քաղբյուրոյականներին նման առաջարկությամբ դիմելը, առավել ևս, երբ դեռ տեղի չէր ունեցել Չեռնոբիլի աղետը: Հաշվարկվել էր, որ ատոմակայանը անվտանգության տեսակետից գործող նորմերին ու պահանջներին հասցնելու համար հարկավոր էր ծախսել այնքան միջոցներ, ինչքան կպահանջվեին նոր ԱԷԿ-ի կառուցման համար: Սկսվել է նախագիծ փոխելու, պահանջները պակասեցնելու մի շրջան, ինչին մերոնք չեն համաձայնել: Կասկածները նրանց հանգիստ չէին տալիս, անվտանգ շահագործման համոզվածություն չկար: Ֆադեյ Սարգսյանը գրում է. «Բացահայտվեց տագնապալի մի պատկեր: Մենք հասկացանք, որ չի կարելի սպասել: 1982 թվականից մշակվել էր կայանի վերակառուցման երկու նախագիծ, բայց երկուսն էլ չընդունվեցին, քանի որ մեկը շատ թանկ էր, իսկ երկրորդը չէր ապահովում անվտանգությունը: Մանրակրկիտ վերլուծություններից հետո մենք եզրակացրինք, որ անհրաժեշտ է պայքարել հայկական ատոմակայանը փակելու համար»:
Լսո՞ւմ եք, պարոնայք 2000-ականների գործիչներ, խոսքը պայքարելու մասին է, Մոսկվայի հետ առճակատվելու, վերադաս կուսակիցների հետ ընդհարվելու, թերևս՝ կյանքի ու մահվան խնդիր: Այն գերագույն կամք էր պահանջում, պաշտոններն ու կուսակցական տոմսերը կորցնելու վտանգ, անհայտ այլ պատժամիջոցների սարսափ: Այս ամենն անտեսելով՝ ՀԽՍՀ ղեկավարությունը հասնում է նրան, որ ստեղծված հերթական հանձնաժողովի ամիսներ տևած տանջալից աշխատանքի արդյունք ակտը 1986 թ. ապրիլի 24-ին, Չեռնոբիլի աղետից երկու օր առաջ ուղարկվում է ԽՍՀՄ պետատոմհսկողություն հետևյալ եզրակացությամբ՝ հայկական ատոմակայանն անվտանգության տեսակետից չի համապատասխանում գործող նորմերին ու կանոններին: Որևէ մեկը դժվար կարողանա նշել, թե ինչ ազդեցություն է թողել սույն փաստաթուղթը մոսկովյան պաշտոնյաների վրա, քանզի ամիսներ են պահանջվել մինչև ԽՍՀՄ նախարարների խորհուրդը 1988 թ. օգոստոսի 27-28-ի երկօրյա նիստում ի վերջո որոշում է ընդունել հայկական ԱԷԿ-ի էներգաբլոկների շահագործումը դադարեցնելու մասին՝ այն պայմանավորելով Հրազդանի ՊՇԷԿ-ի շահագործմամբ: Ժամանակները, անշուշտ, խառն էին, բարդ ու անակնկալներով լի:
Կարծում եմ՝ հետագա ամիսների ու տարիների դեպքերի ու իրադարձությունների համար մեղավորներ փնտրելն անիմաստ է, քանզի Ֆադեյ Տաճատիչն ինքն էլ է նշում, որ ատոմակայանը, անկասկած, պետք էր փակել: Նորանկախ Հայաստանն ապրում էր ավերիչ երկրաշարժի պայմաններում, սկսվեց հայ-ադրբեջանական հակամարտությունը, երկրում համակարգային փոփոխություններ էին իրականացվում, ի վերջո պատերազմ ծագեց, որից հայերս պատվով դուրս եկանք, անգամ վերագործարկեցինք ԱԷԿ-ը, թեև անվտանգության մտահոգություններն այսօր էլ չեն մարել: Աշխարհի 31 երկրներում 2014 թվականին գործում էր էլեկտրաէներգիա թողարկող 434 ռեակտոր, որոնք տարվա ընթացքում միջին հաշվով աշխատում են 7000-7500 և ավելի ժամ, իսկ Մեծամորի ԱԷԿ-ը՝ մոտ 6000 ժամ: Ի՞նչ է սա նշանակում: 1000 ժամի տարբերությունը 400 ՄՎտ հզորության պայմաններում համարժեք է 400 մլն կՎտ. ժամ էլեկտրաէներգիայի, որը ՀՀ-ում միջին ամսական ծախս է: Նկատենք նաև, որ Մեծամորի ԱԷԿ-ում արտադրված էլեկտրաէներգիայի մինչև 10 տոկոսն օգտագործվում է բուն կայանում և արձանագրվում որոշակի կորուստների տեսքով: Ստացվում է զգալի մի թիվ, որն էլ ազդում է արտադրվող էլեկտրաէներգիայի ինքնարժեքի վրա. այն պարբերաբար առաջացնում է հանրային դժգոհություն:
Կարևոր խնդիր է նաև Մեծամորի ԱԷԿ-ի հզորության գնահատումը: Հայերիս մեջ արմատավորված այն հիմնական կարծիքը, թե ատոմակայանը լիովին լուծում է երկրի էլեկտրաէներգետիկ պահանջարկը, անգամ արտահանման հնարավորություն է ստեղծում, պարզապես թյուրըմբռնում է, եթե առավել բնութագրական «խաբկանք» գնահատականը չօգտագործենք: ՀՀ-ում վերջին 20-ամյակում տարեկան 5-6 մլրդ կՎտ.ժամ էլեկտրաարտադրությունն այն նվազագույն ցուցանիշն է, որը հատուկ է թույլ տնտեսություն ունեցող երկրներին, քանզի 1 բնակչի հաշվով ստացվում է հազիվ 2000 կՎտ.ժ: Այստեղ Մեծամորի ԱԷԿ-ի ներուժը մոտ 30 տոկոս է: Նման արդյունքով, երբ էլեկտրաէներգիայի որոշակի մասը ծախսվում է բնակարանները ջեռուցելու նպատակով, մնացյալով զարգացող տնտեսությանը բնորոշ շարժիչներ ու հաստոցներ չես աշխատեցնի, այստեղից էլ, թերևս, մեր երբեմնի հզոր ձեռնարկությունների ներկայիս տխուր վիճակը: ՀՀ-ում իրական գործող էլեկտրաէներգիա արտադրող կայանների միացյալ հզորությունը հազիվ 1500-1600 ՄՎտ է, երբ անհրաժեշտ է դրա գոնե կրկնակին ունենալ: Այսօր արդեն մեր հարևան Իրանը 1 բնակչի հաշվով ունի 3000 կՎտ.ժ ցուցանիշ, աննշան պակաս՝ Թուրքիան, նույնը Վրաստանը: Այս առումով առավել բարձր ցուցանիշներ ունեն զարգացած երկրները, ուր 1 բնակչի հաշվով տարեկան էլեկտրաարտադրությունը կազմում է 8-10 հազար կՎտ.ժ, Ֆինլանդիայում ու Կանադայում՝ 18-հազարական կՎտ.ժամ, Նորվեգիայում՝ մինչև 30 հազար, հիմնականում հիդրոկայանների շնորհիվ: Ցավալիորեն Հայաստանի տնտեսությունն այս առումով բացթողումների լրջագույն խնդիր ունի, երբ չկան իրական հզորություններ, դրանց լուծումները թողնվել են հեռավոր ապագային: Իսկ կարելի էր, չէ՞, պետական կամ այլ միջոցներով արդեն կառուցված տեսնել Մեղրիհէկ-1-ը, անգամ երկրորդը, աշխատանքներ ծավալել էներգետիկների փայփայած Լոռիբերդի, Շնողի տարածաշրջանի հիդրոհամալիրների իրականացման ուղղությամբ: Չենք խոսում արդեն էլեկտրաէներգիայի արտադրության այլընտրանքային հնարավորությունների կիրառման մասին, որպիսիք իրական էլեկտրաէներգիա են թողարկում աշխարհի շատ երկրներում: Իրոք, ցավալի իրողություն է, որ ժամանակին համաքայլ չենք ընթանում, ինչն էլ բազմաբնույթ լրջագույն խնդիրներ է ստեղծում հայ հանրության համար: Այսուհանդերձ լավատեսությանը տուրք տալով, հույս տածենք, որ երկրի համար անչափ կարևոր էլեկտրաէներգետիկ ոլորտը մեզանում առավել գործնական ուշադրության կարժանանա:
Սույն մտորումներն ավարտում էի, երբ ԱԺ-ՀՀ կառավարություն հարց ու պատասխանի ընթացքում տեղեկություն հնչեցվեց, թե առաջիկայում պատրաստվում է էլեկտրաէներգետիկ ռազմավարության ծավալուն հայեցակարգ: Եկեք ուշացած չգնահատենք այն:

Գեղամ ՔՅՈՒՐՈՒՄՅԱՆ

Մեկնաբանություններ